تاریخ بخاراتاریخ بخارا نام مهمترین و قدیمی ترین تاریخ محلی بر جامانده به فارسی است. ۱ - معرفی کتاب تاریخ بخاراتاریخ بخارا، مهمترین و قدیمترین تاریخ محلی بر جای مانده بخارا به فارسی می باشد. اصل این کتاب را ابوبکر محمد بن جعفر بن زکریا نَرشَخی در ۳۳۲ به نام امیر نوح بن نصر سامانی (حک: ۳۳۱ـ۳۴۳) به عربی نوشته است. [۱]
محمد بن جعفر نرشخی، ج۱، ص۴۳، تاریخ بخارا، ترجمةابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۲]
محمد بن جعفر نرشخی، ج۱، ص۴۳، تاریخ بخارا، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
۲ - زندگینامه مولفاز زندگی مؤلف آگاهی اندکی در دست است. به گفتة سمعانی [۳]
سمعانی، ج۱، ص۴۸۰.
نرشخی از مردم قریه نَرشَخِ بخارا بود و در ۲۸۶ زاده شد.
او از ابوبکر بن حُریث و عبداللّه بن جعفر روایت کرده و در صفر ۳۴۸ درگذشته است. ۳ - انتساب کتاب به نرشحیسمعانی در این گزارش از تاریخ بخارا یادی نکرده، به همین سبب قزوینی در انتساب این کتاب به نرشخی تردید کرده و ابوبکر منصور بَرسَخی را منسوب به بَرسُخان از قرای بخارا که سمعانی از تألیف او به نام تاریخ بخارا یاد کرده [۴]
سمعانی، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲.
[۵]
یاقوت حموی، ج۱، ص۵۶۵.
مؤلف احتمالی این اثر می‌داند، [۶]
سمعانی، ج۷، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
لیکن مدرس رضوی با استناد به متن نسخه‌ها و زمان تألیف، این تردید را ناوارد دانسته است. [۷]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۵-۱۶.، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
از مآخذی که نرشخی از آن‌ها استفاده کرده، اطلاع دقیقی در دست نیست. با این حال، برخی محققان کوشیده‌اند تا منابع مورد استفادة مؤلف را تا حدودی روشن سازند. [۸]
ترجمة انگلیسی، مقدمه، ج۱، ص۱۸-۲۱، ص XIII-XII، محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
۴ - ترجمه کتاب به فارسیاین کتاب را ابونصر احمد بن محمد بن نصر قُباوی منسوب به قُبا، از شهرهای فَرغانه [۹]
سمعانی، ج۴، ص۴۴۲.
به دلیل اینکه «بیشتر مردم به خواندن کتاب عربی رغبت ننمایند» به درخواست دوستانش به فارسی ترجمه کرد و مطالبی را که بی فایده دانست، حذف کرد و به جای آن مطالبی از کتب دیگر، مانند خزاین العلوم ابوالحسن عبدالرحمان بن محمد نیشابوری، بر ترجمة خویش افزود.
قباوی حوادث ناتمام روزگار نوح بن نصر و امرای بعد از او را ادامه داد. [۱۰]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۳ـ۴، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۱]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۷، ترجمة ابونصر احمد بن محمد نصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۲]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۶، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۳]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۳۲، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۴]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۳۳، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۵]
مقدمه، ص XII، محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
که خزاین العلوم را از منابع محمد بن زُفَر دانسته است). بار دیگر در ۵۷۴ محمد بن زُفَر بن عمر این ترجمه را کوتاه کرد و به نام برهان الدین عبدالعزیز بن عمر بخاری، رئیس حنفی بخارا و از بزرگان ال برهان، موشح ساخت [۱۶]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۴، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۷]
حواشی مدرس رضوی، ص ۱۴۱ـ۱۴۲.
پس از محمد بن زُفَر شخص ناشناسی بار دیگر در این کتاب دست برده و حوادثی چون استیلای سلطان محمد خوارزمشاه در ۶۰۴ بر بخارا، و غلبة لشکر مغول و تسخیر بخارا به دست چنگیزخان در ۶۱۶ را بر کتاب افزوده است. از این تحریر اخیر است که نسخه های متعددی در کتابخانه های جهان نگهداری می‌شود (ترجمة انگلیسی، مقدمه، ص XVII-XIV). به سبب ترجمه و تلخیص و اضافاتی که در متن اصلی تاریخ بخارا راه یافته، اختلافهایی از لحاظ تاریخ و محتوای حوادث در روایات مکرر کتاب دیده می‌شود. [۱۸]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۰۶، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
مطلب مربوط به عهدنامه خلیفه برای نصر بن احمد بن اسد. [۱۹]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۰۹، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۲۰]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۰۶، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
مطلب مربوط به اسارت عمرو بن لیث،. [۲۱]
محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۲۴، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش.
۵ - محتویات کتاب تاریخ بخاراتاریخ بخارا از حیث محتوا بر اطلاعات منحصر به فرد از اوضاع پایتخت و تاریخ سامانیان، اهمیت ویژه دارد. این اثر همچین شامل اطلاعات گرانبهایی است که از نظر زبان شناسی و سکه شناسی و باستان شناسی و تاریخی مورد استفادة محققان جدید قرار گرفته است فهرست واره ای از مطالب تاریخ بخارا بدین قرار است: قُضات، وضع اقلیمی و توابع، اسامی شهر، بیت الطراز، بازار ماخ، ارگ و منازل پادشاهان، برخی محلها و خاندانهای مشهور، رودهای بخارا، خراج، دیوار شهر، ربض (بارو)، ضرب درهم، فتح اسلامی، بنای مسجد جامع، نمازگاه عید، تقسیم شهر میان عرب و ایرانی، مقنَّع و سپیدجامگان، بخار خداها (لقب امرای بخارا)، نَسَب سامانیان و بالاخره دودمان و دولت امیران سامانی از آغاز تا انقراض این دولت در ۳۸۹. شارل شفر قسمتی از تاریخ بخارا را در منتخبات فارسی خود در ۱۸۸۳ میلادی و سپس متن کامل آن را با چند قسمت دیگر در تاریخ سامانیان و ترجمة فرانسوی آن را در ۱۸۹۲ میلادی در پاریس منتشر کرد. در ۱۸۹۷ میلادی نیز لیکوشین ترجمة روسی آن را زیر نظر بارتولد در تاشکند به چاپ رساند. سپس در ۱۹۵۴ میلادی ریچارد نلسون فرای این کتاب را با یادداشتهایی به زبان انگلیسی در کیمبریج منتشر کرد. چاپ اخیر این کتاب به کوشش محمدتقی مدرس رضوی در ۱۳۵۱ش (چاپ اول ۱۳۱۷ش) در تهران انجام یافته است. فهرست منابع : (۱) سمعانی. (۲) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش. (۳) محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمة ابونصر احمد بن محمدنصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ش. (۴) یاقوت حموی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله، شماره۳۰۷۷. |